|
24.07.2022
В публикуемом очерке «Последний эпизод дунганского восстания», учтены исправления, которые были сделаны рукой Ф.В.Пояркова на экземпляре, хранящемся в библиотеке Института восточных рукописей РАН. Он был подарен автором известному российскому востоковеду, тюркологу, арабисту, знатоку ислама академику В.В.Бартольду (1869-1930г.г.), надпись на книге гласит: «Глубокоуважаемому Василию Владимировичу от преданного Пояркова. Верный, 1901г., сентября 3 дня »…
Җищён – җысы са? Ги җыгә вынти ба хуэйда тэ нан зо. Җысы – луәйи, йинщён (впечатление) гуәлиди сынхуә. Җысы йибыйзы вонбулёди җуәзун. Җысы – лисы, ба җыгә лисы заму йибый ги йибый ё чуанди шәни, бу нын ба замуди нёнлозыму зуә нанди сыхур вондё…
Няннян хуэйзȳ минзȳ ги шон винанди лȳдоди жынму зэмусы зэ җыгә лȳдошон шәлиди жынму, вучонниди жынму гуә җинян нечедини.
Җысыма, җиннян чийүәди йиршон хуэйзȳ жынму зэ Масанчи щёнҗуонниди да фынйүанзыниди да сыни гуә җинян нечени…
Фёдор Владимирович Поярков - 1851нян, шыйийүә чȳ 9 зэ Воронеж дифоншон сын-ёнхади. Та ба Москва чынниди да Йищүә нянванли.
Ф.В.Поярков туфын-тусы ба хазах-вурус хуадян йинчȳлэ. Ба җыгә шущебын (рукопись) - гуйҗун йиняр зэ Хазахстан гуйтуди дин дади фуфонни каншудини. Чȳгуә җыгә та хан янҗюли Семиречье дифоншон җȳди заёнди минзȳди лисы, куйчын дэ щёнщүли. Җысы Хазахстан гуйту да нанбонгә да Балхаш хэзы йичыр до Хырхызстанди чынпу Бишкек, Токмак, Каракол, Прежевальск, Нарын зэмусы Или хә (Или –Казахский автономный округ провинции Синьцзян КНР)…
Чютянни 1877 няншон Семиречье нанбонгә буфынни Пишпек лян Прежевальск уездшон тэ лындихынлэ зэмусы тинтир щя йүдини. Йү бу җȳди зу да җюйүәни ди эргә йичи дали турли, җюйүәни йиршон кәҗя ту йихуэй ба щүә щяхали. Зу җымугәди тянчи йичыр до шыйүәни. Тянчи йитян ган йитян лынли, хи йүнцэ ба го лан тян ду вули, вучи ба Александрди санлинди динзы ду зо нянли.
Җысыма, шыйийүәни туршон, тянчи кәҗя лынди гәзазади, зущён җыншыди дунтян долэли. Зохуа зущён чуанди бый йифу – сан диндир, тандо, санчүан. Шыэрйүә йүә лынли, ёнфын-җёщүә, бу тынди гуали, щүә бу җȳди щяли. Ба хунлонлонди жәту да хи йүн литу шын бу җянли.
Зу җыгә тяндо до чүн юмужынму (кочевники) тэ винандихын. Таму ба цолё ду мә шугуанха, ги зыҗи ба чы-хә, цэхуә ду мә шәлүха... Бый щүә ба са ду гэдо дихали. Суй ваму гощинди фали щүәли, кәсы ложынму щинни тэ пәфандихынлэ. Да ложынмуди куни кын нын тинҗян җымугә хуа: «Зэ шышон йичыр хуәдо ло, кәсы мә җянгуә җымугәди тяндо. Җё щүә зу да шыйүәни дали турли… Ээ, заму ду зуә да винанни…». Щүә ба вон санчуан зуди лȳдо ду гэ гянли…
Ню, ён, ма мәю чыди са йимяр, йигә лян йигә вон дони дэдини, сыдини. Южынмуди щинни пәфанди мәю бян-янли. Канҗян дедоди сынлинму, таму бу ю зыҗиди нянлуй зы вонха тонли.
До зыҗиди жынму гынчян йитян ган йитян юли винанли, мәю чыди мәмә, җяди хуәцэ, ху - мян йишон…
Зу җымуҗя жынму, сынлин шули лындунли, нянҗили (голод) винанли…
Чын йитян е тинбуҗян суй вамуди щёшынли, дажынмуди шыйинли дэ сынлинди заёнди шынли. Йизор гуон тинҗян нүжынмуди кȳшын дэ читоли… кәсы зохуа ба тамуди кȳшын дэ чито тинбуҗян. Щүә бу җȳди щяли, тянчи лынди гәзазади, хи йүн ба готян зонянли, зуан гȳдуди лын фын бу җȳди гуали. Тайүәрни ду шули нянҗили. Жынму зу замуҗя читоли зохуали еба, винан зун мә ли таму. Тяндо зущён зыян тамудини, кан тамуди жыннэдини…
Зу җыгә винан, гуон бусы ба Семиречье җȳди жынму зыянли, чуанчȳли.
1877 нянди, шыэрйүниди йиршон 27 юди жынму шә 28 нэйитян хушон йи базы жынму доли Нарын чыннили. Зу җыгә сыхур щүә щяди тэ шындихын. Җы йибазы жынму литу чы нэди суй ваваму, ложынму, нанжынму, нүжынму ду юни. Ба тамуди фур нан шә, йичыр до җы вуҗин ду бу җыдо. Юди жынму шә таму ю лючян, юди шә тамуди фур хан дуә, юди жынму шә таму мәю нэщезы, ю йигә санчян до сычян жынму.
Долэди жынму тэ неҗондихын, дуәйибанзы жынмуди шу були җуә дунди чынха бинкуэли, юди жынму ляншон, эрдуәшон дэли йидяр дунхади шон, юди жынму нын канлэ дэли до канхади шон, таму ба җыгә шон лян хуа бубузы бодини, кәсы дуәйибанзы жынмуди җыгә шон фули нунли, кәлянди бубур ду мәюди, е мә бо шон.
Нан, нүди чуанди йиёнди йифу, ёнзы йигә щён йигә, янсый е щён: лян мянхуа йинхади ху чон, лан позы.
Йиче нүжынму лян нанжынму йиён чуанди куан мян кȳзы. Җуәшон чуанди хэ йигә бу щён йигә, юди жынму чуанди лян ёнгорди пизы лёхади хэ, юди жынму чуанди бу хэ, кәсы дуәйибанзы жынму гуон на йипянпяр бубур боди җуә. Хан юди жынму ги җуә дизы цынди муту банбар лян щи шышншыр гуон чанли .
Зу җы йи да базы жынму будуй вончян манмар зули: ма, нюди фур тэ чүшодыхын, ги ду будый гу.
Лян шу дун дэ шу нянҗи зэмусы лȳшонди винан, таму ба йиче лилён заншон вончян зули. Юди жынму дедодо ван, мян, шын, бый щүә готули, тын йигә да гунфу цэ вонче шыканди челэли, сый ду ба дедоди жынму бу гуанщян йинви таму зыҗи ду мәю лилёнли.
Неҗонди мучинму ба шу дунди са ду җуәбулэди йимяр, ба суй йүәвазы да шуни са сыхур лёхачи ду бу җыдо…
Да тамуди ляншон нын канлэ, җыщезы жынму шули да винанли.
Нарынди ямир-дунҗинди кун хонзы мәю шынтиди, мәю, жынмуди хонзыни гуон тинҗян чёчёрди кȳшын. Тинҗян җыгә кȳшын, щинни тынди зущён дозы җёдини.
Канҗян җы йибазы жынмуди неҗон дэ пәфан гуон нын ги йигә вынти, виса? Виса таму мә кан тянчи җыму лын, мә кан лȳдо йүан, мә кан шухади нянҗи таму фанли Тянь-Шаньди го санли? Җыгә го сан щятян зукэли ду тэ винандихын. Җыгә сан фанчон лян бый шын щүә гэдини, пинйүан тэ зыйдихын, дабан тэ дудихын. Ёнфын- җёщүә, зуан гȳдȳди лын фын бу тынди зы гуадини. Виса таму ба зыҗи җȳди фонзы лёха шули җыщезы винан?
Җыгә гуон бый тан – җысы вучон, жынму зэ җәр хуәбучȳлэ. Кәсы тэ чигуэди йигә сычин, таму, жынму, заму ба җыщезы винан мянгуәли. Ду җыдони Тянь-шань сан - дин дади, дин годи, дин хинанди сан, заму таму доли жынму җȳди дифоншонли?
Зусы шәхади жынму е бу шо. Гуон зэ Таш-Рабатди дабаншон ёнфын-җёщүә гуа гуәчи, мощёр йибый дуә жынму бә суан суй ваму да шын щүә литу мәдый чȳлэ. Тэ кәляндихын, щинни тэ нан шудихын. Да тамуди куни зу тинхади, йи бу литу зу шә йигә жын…
Нянлуй, винан дэ тындун ги таму бон бушон йигә мон. Таму ду җыдони ба йиче лилён заншон зысы вончян гуон ё зуни.
Зу җыгә винанди сыхур йигә жынди шынти ги таму ги лилёндини. Җысы тамуди линшу жын, фанчон җон данзыди жын, бу җыдо хэпади жын, фанчон вончян шыканди, винанди сыхур шә лён җү хо хуади жын зэмусы ги ду чын фон ба шуди жын – Бый Ян Хȳ Мухамед Аньюб. Зусы тади җыщезы йинщүн ганбан, ба минжын линдо щин дифоншонли, мә хэпа лын, нянҗи дэ вучон…
Йир хан юни.
|
